Mit o vekovnom stradanju, nevinosti i mučeništvu
III deo: Druga polovina XX veka
Mit o srpskom vekovnom mučeništvu i stradanju, o Srbima kao „božijem jagnjetu“ i „nebeskom narodu“ koji je kroz istoriju uvek bio žrtva, nikada sklon genocidu, nastao je tokom XIX veka a dobio značajnu podršku u XX veku, Tvorci ovog mita uglavnom su nacionalistički orjentisani intelektualci, pisci, crkveni autoriteti, političari i mediji koji su gradili kolektivni nacionalni identitet zasnovan na fiksiranosti nacionalne svesti na Kosovski poraz, ropstvo pod Osmanlijama i ustaški genocid tokom II sv rata. Narativ o stradanju i nevinosti postao je posebno popularan tokom raspada SFRJ, ratova krajem 1990-tih, i kasnije, u kontekstu optužbi Zapada za srpsku odgovornost u ratnim zločinima, a zagovarali su ga mnogi intelektualci i pisci tog doba, crkveni autoriteti i vladajući politički krugovi.
ČINJENICE:
Mnogo istorijskih dokumenata osporava mit o Srbima kao vekovnim mučenicima i nedužnim žrtvama istorijskih događaja. Činjenice ukazuju na kompleksniju sliku istorije u kojoj Srbi nisu uvek bili samo žrtve, već su, kao i svi drugi narodi, bili akteri sa različitim ulogama, uključujući i one sa odgovornošću za masovne zločine. U turbulentnom XX veku period II sv. rata sigurno je bio jedan najkrvavijih u istoriji Balkana, a u kome je Srpski narod igrao ključnu ulogu.
1. Četnici
Četnički zločini bili su deo šire etničke politike koja je uključivala pokušaj stvaranja "Velike Srbije" unutar ratom razorene Jugoslavije. Prema mnogim istoričarima, cilj ovog pokreta bio je stvaranje etnički čistih teritorija putem eliminacije ili proterivanja nesrpskog življa. Četnici su izveli brojne akcije etničkog čišćenja i zločina nad nesrpskim življem, naročito Muslimanskim i Hrvatskim. Iako su bili deo otpora protiv okupacije, povremena saradnja sa okupatorom im je pomogla u ostvarenju tih akcija bez straha od osuda i represija. Četnički zločini su dobro dokumentovani a neki od njih su i sledeći:
- Istočna Bosna i Sandžak (1941–1943): Foča, Goražde, Čajnič, Višegrad, Sjenica, Pljevlja, Priboj i sela oko njih pretrpeli su masovne masakre civila (pretežno Muslimana) i spaljivanje sela. Tokom zime 1942. četnici su u Foči i okolini izvršili masovne pokolje nad muslimanskim stanovništvom. Žrtve: 2.000-3.000 civila u Foči, uključujući žene i decu; 300 - 500 u Pljevljima; Izvršioci: Četničke snage pod komandom Draže Mihailovića (JVuO) i lokalne jedinice istočne Bosne i Sandžaka; Zapovednici: Zaharije Ostojić, Pavle Đurišić.
- Dolina Lima (februar 1943): tokom "Limskih operacija," četnici su spalili veliki broj sela oko Gusinja, Plava, Priboja i Prijepolja, ubivši preko hiljadu civila. Žrtve: 1000 – 1500 civila (pretežno Muslimani); Izvršioci: četničke snage JvuO; Zapovednici: Pavle Đurišić.
- Hercegovina (1941-1942): u Autovcu, Bileći, Koritu, Fojnici i Gatačkom srezu četnici su izvršili više pokolja nad civilnim življem. U Gatačkom srezu dokumenti navode masakre i spaljivanje sela pri čemu su stradali pretežno civili, žene, deca i starci. Slični zločini dogodili su se u mestima Korita i Fojnica Žrtve: 500-700 ubijenih, veliki broj spaljenih sela. Izvršioci: Jedinice pod komandom Petra Baćovića i Pavla Đurišića; Zapovednici: Petar Baćović, Pavle Đurišić.
- Crna Gora (1942-1944): u Kolašinu, Andrijevici i okolnim selima četnici su izvršili masovna streljanja muslimana, proterivanje i uništavanja njihove imovine. Žrtve: 1500 – 2000 civila (pretežno Muslimana); Izvršioci: četničke snage JvuO; Zapovednici: Pavle Đurišić
- Dalmacija (1941-1943): u selima oko Omiša i Makarske, zabeleženi su akcije etničkog čišćenja, gde je stotine Hrvata ubijena, a njihova imovina uništena. Selo Vrgorac je spaljeno. Žrtve: 300-400 Hrvata: Izvršioci: Četničke snage Dalmatinskog korpusa. Zapovednici: Momčilo Đujić.
- Kordun, Lika i Banija (1941-1943) U ovim oblastima bilo je masovnih egzekucija i spaljivanja sela. Cilj tih akcija bio je stvaranje homogenih srpskih područja. Slični zločini počinjeni su i u zapadnoj Bosni, u područjima oko Bihaća i Cazina. Žrtve: 300-450 civila Hrvata i Muslimana. Izvršioci: Lokalne četničke jedinice pod kontrolom komandanata iz tih oblasti. Zapovednici: Nikola Kalabić, Dobroslav Jevđević.
Zaključak: Mnoštvo dokumenata ukazuju na neospornu odgovornost četničkog pokreta za masovne zločine nad civilnim (pre svega nad nesrpskim) sa motivom etničkog čišćenja. U samo gore navedenim slučajevima četnici su odgovorni za oko 6.000 do 7.500 civilnih žrtava, dok se ukupan broj žrtava koji im se pripisuje kreće između 20 i 30.000, a odnosi se uglavnom na nespske civile. Praksa etničkog čišćenja deo je istorijskog nasleđa sukoba na Balkanu. Navedeni primeri pokazuju složenost etničkih odnosa na Balkanu gde je nasilje bilo uzajamno, i gde su različite etničke zajednice i počinioci i žrtve u različitim istorijskim kontekstima.
(Stav koji se pojavio krajem XX veka da su komunisti sistematski pripisivali svoje zločine četnicima nije podržan dokazima i pre je deo političkih narativa nego istorijske stvarnosti. Četničke zločine dokumentovala je ne samo novo-uspostavljena vlast FNRJ, nego i mnoge posleratne savezničke komisije, a mnogi dokazi su se pojavili kasnije u nemačkim arhivima kao i svedočenjima preživelih žrtava.)
2) Vlada Milana Nedića
U vreme okupacije Srbije tokom II sv. rata, vlada Milana Nedića aktivno je sarađivala sa nacističkom Nemačkom, dovevši do značajnih represalija i stradanja među stanovništvom. Iako srpska, Nedićeva vlada je sprovodila ‘nemački nacistički program‘, uključujući progone, hapšenja, likvidacije protivnika režima, deportacije i sl. Za sve koji su pružali otpor okupatoru (partizani, četnici, simpatizeri socijalističkog pokreta), kvinslinške vlasti su često bile brutalnije od nemačkih snaga. Prema istorijskim podacima, žrtve Nedićevog režima uključuju sledeće:
- Progon Jevreja i Roma: Nedićeva vlada sarađivala je u identifikaciji, hapšenju i deportaciji Jevreja u logore. Prema podacima stradalo je između 13.000 i 16.000 Jevreja iz Srbije, većina njih u logorima Sajmište, Topovske šupe i Jajinci. Šef nemačke civilne administracije u Srbiji, Dr. Harald Turner, u avgustu 1942. izjavio je da je Beograd prvi grad u Evropi koji je postao ‘Judenfrei‘. Romi su takođe bili žrtve sistematskog terora i likvidacija, posebno u Beogradu i okolini, a procene govore o 4.000 - 5.000 ubijenih.
- Progon partizana i simpatizera: Brojevi variraju, ali se procenjuje da su represivne mere dovele do egzekucije između 20.000 i 25.000 osoba, uključujući i civilno stanovništvo koje je optuživano za saradnju sa partizanima. Samo na Banjici broj stradalih kreće se oko 3.500 do 4.000.
- Regrutacija u prisilne radne logore: Preko 50.000 Srba bilo je deportovano na prisilni rad u Nemačku i druge delove Trećeg Rajha. Veliki broj njih nije preživeo ili se vratio sa trajnim psihičkim i fizičkim traumama. Procene smrtnosti deportovanih variraju, ali su izražene u desetinama hiljada.
- Teror nad civilima: Pod izgovorom borbe protiv komunizma, kvinslinške snage su zavele teror nad civilima koji je uključivao hapšenja i masovna streljanja. Poznate su represalije u Kraljevu i Kragujevcu, gde je u oktobru 1941. streljano blizu 5.000 civila.
Zaključak: Neračunajući deportovane u logore (oko 50.000), ukupan broj žrtava Nedićevog režima tokom nemačke okupacije procenjuje se na oko 60.000 do 80.000. Premda je vlada Milana Nedića, s jedne strane, pokušala da zadobije određenu autonomiju pod nemačkom vlašću i faktički zaštiti narod, druge strane sprovodila je politiku koja je nanela nesagledive štete pre svega sopstvenom narodu i stanovništvu.
3) Partizani za vreme rata (1941-1944)
Nad svojim neprijateljima Titovi partizani sprovodili su brutalne mere uključujući masovna streljanja i likvidacije. Posebno je brutalno postupano sa pripadnicima četničkog pokreta, ustaša, kao i civilima koji su smatrani saradnicima okupatora ili protivnicima komunističkog pokreta. Najveći dokumentovani zločini partizanske vojske nad zarobljenim vojnicima ili civilnim stanovništvom za vreme rata uključuju sledeće:
- Masakr u Kragujevcu (Srbija, oktobar 1941.): Kao odgovor na nemačke represalije u Kragujevcu, partizani su izvodili napade na lokalne civile koje su smatrali saradnicima neprijatelja ili simpatizerima okupacionih snaga. Odmazda je izvedena nakon nemačkih masovnih streljanja. Žrtve: Oko 50–100 civila. Izvršioci: Crnogorski i Šumadijski odred. Zapovednici: Joakim Rakovac (komandant Crnogorskog odreda).
- Zločini u Foči (Istočna Bosna, 1942.): Nakon povlačenja četničkih snaga iz istočne Bosne, partizani su sproveli odmazde nad civilima koji su smatrani pročetničkim. Posebno je stradala Foča. Žrtve: između 1.000 i 2.500 civila. Izvršioci: Prva proleterska i 4. crnogorska brigade, lokalne bosanske jedinice. Zapovednici: Koča Popović (komandant Prve proleterske brigade) i Peko Dapčević (komandant 4. crnogorske brigade).
- Masakr u Gorskom Kotaru (Hrvatska, proleće 1943.) Tokom ofanzive protiv domobrana i četnika, partizani su sprovodili odmazde nad civilima za koje se verovalo da ih podržavaju ili sarađuju s okupatorom. Žrtve: oko 200–300 civila. Izvršioci: 13. primorsko-goranske divizije NOV Hrvatske. Zapovednici: Ivan Gošnjak (komandant IV operativne zone Hrvatske) i Stanko Parmać (komandant 13. primorsko-goranske divizije).
- Zločin u Đakovu (Slavonija, Hrvatska, jul 1943.) Tokom borbi između partizana i nemačkih snaga, partizani su optužili lokalne civile za kolaboraciju i sproveli egzekucije nad zarobljenim, uključujući civile koji su smatrani simpatizerima okupatora. Žrtve: Oko 150–250 civila. Izvršioci: 17. slavonske brigade NOV Hrvatske. Zapovednici: Stevo Horvat (komandant 17. slavonske brigade)
- Zločin u Gračanici (Bosna, april 1944.) Nakon povlačenja četnika iz oblasti Gračanice, partizani su vršile racije i streljanja civila za koje se smatralo da su četnički simpatizeri. Postoje brojni izveštaji o nasilju i zastrašivanju lokalnog stanovništva. Žrtave: Između 100 i 200 civila. Izvršioci: 16. muslimanska brigada NOV BiH. Zapovednici: Enver Hodžić (komandant 16. muslimanske brigade).
- Egzekucije u Srebrenici (Istočna Bosna, 1944.) Nakon povlačenja četnika iz Srebrenice, partizani su počeli sa represijama nad lokalnim civilnim stanovništvom zbog navodne saradnje sa četnicima. Veći broj civila je uhapšen i streljan. Žrtve: Oko 200 civila. Izvršioci: 6. istočnobosanska brigada NOV BiH. Zapovednici: Mustafa Džemaludinović (komandant 6. istočnobosanske brigade).
- Masakr u Vrgorcu (Dalmacija, oktobar 1944.) Tokom oslobođenja Dalmacije od snaga NDH, partizani su sproveli brojne egzekucije civila za koje se smatralo da su podržavali ustaše. Žrtve: Oko 300 - 500 civila; Izvršioci: 8. dalmatinska divizija, koja je bila deo NOV Hrvatske. Zapovednici: Vicko Krstulović (komandant operacija u Dalmaciji, član Vrhovnog štaba NOVH-a) i Vladimir Bakarić (politički komesar za Dalmaciju).
- Bitka na Zelengori (12. i 13. maj 1945.): poslednji veliki sukob između JA i četničkih snaga u II sv. ratu. Nakon poraza preostali četnici se povlače u planine istočne Bosne (oko Foče i Kalinovika). Iako se gen, Mihajlović izvukao, najveći broj vojnika i oficira (300) se predao ali su svi streljani. Žrtve: 5000 – 10 000 (?) ljudi; Izvršioci: I proleterski korpus, 38. divizija JA, III i IV armija JA, KNOJ; Zapovednici: Koča Popović (I proleterski korpus), Kosta Nađ (III armija), Peko Dapčević (IV armija), Ljubo Vučković (38 divizija).
Zaključak: Tokom rata partizani su sprovodili masovne egzekucije civila i zarobljenika kao odmazdu nad snagama koje su smatrane kolaboracionističkim (četnici, ustaše, domobrani, ljotićevci, nedićevci i drugi). Ukupan broj žrtava (streljenih zarobljenika i civila, dakle nije reč o ubijenim u borbama) u tom periodu je nesiguran ali se procenjuje na 15.000 – 20.000. Gornji primeri pokazuju sledeće: 1) Masovne egzekucije su bile pre uobičajena praksa nego li usamljeni incidenti, što ilustruje brutalnost metoda koji su korišćeni u cilju eliminacije protivnika; 2) Egzekucije su vršene po političkoj a ne nacionalnoj ili etničkoj osnovi, što ukazuje da u borbi za vlast komunisti ni jednom etnosu nisu davali prednost. 3) Odgovorni za zločine su uglavnom pripadnici sopstvenih nacionalnosti.
4) Komunističke čistke (kraj II sv. rata, 1945.)
Posle oslobođenja 1945., partizanske vlasti, pod kontrolom KPJ zavele su teror i sprovele niz represivnih mera protiv svih koji su optuženi za saradnju sa okupatorom ili su smatrani klasnim neprijateljima. Te mere uključivale su masovne egzekucije civilnog stanovništva bez suđenja ili uz minimalne pravne procedure. Neka od najvećih masovnih streljanja zarobljenih vojnika i civila su sledeća:
- Mačva i Podrinje (Šabac i okolina, jesen 1944): Tokom „čišćenja“ partizanske snage sprovele su masovne egzekucije lokalnog stanovništva optuženog za saradnju s okupatorom ili pripadnost četničkom pokretu. Šabac je bio centar ovih operacija, gde su streljanja bila masovna i često bez suđenja. Žrtve: 4.000–7.000 civila; Izvršioci: 1. proleterski korpus NOVJ. Zapovednik: Koča Popović.
- Beograd (Oktobar 1944 - januar 1945) Po oslobođenju Beograda oktobra 1944., započela su čistke. Meta su bili ljudi optuženi za saradnju s nacistima, ali i pripadnici buržoazije, intelektualci, sveštenstvo, svi koji su smatrani potencijalnim protivnicima nove vlasti. Stratišta su bila u Beogradu i okolini: Ada Ciganlija, Banjički logor, Lisičiji potok, Majdan, Grafičar, stadioni Obilić i Sinđelić, i dr. Žrtve: 10.000–20.000. Izvršioci: Odeljenje za zaštitu naroda (OZNA) i 1. proleterski korpus. Zapovednici: Koča Popović (1. proleterski korpus), Aleksandar Ranković (OZNA).
- Banat i Bačka (oktobar 1944 – februar 1945): veliki deo Nemaca (Folksdojčeri) i Mađara je interniran i streljan kao osveta zbog zločina nemačkih i mađarskih okupacionih snaga tokom rata. Čistke su sprovedene i među srpskim stanovništvom za koje se smatralo da su bili kolaboracionisti. Masovne likvidacije su zabeležene u Zrenjaninu, Novom Sadu, kao i u brojnim manjim mestima širom Banata. Žrtve: 8.000–10.000; Izvršioci: 3. vojvođanska brigada, lokalne jedinice OZNE; Zapovednici: Radovan Zogović (3. vojvođanska brigada).
- Kragujevac i Šumadija (novembar 1944 – februar 1945): U Kragujevcu i šumadijskim selima partizani su streljali brojne civile, uključujući pristalice četničkog pokreta, kao i one za koje se smatralo da su sarađivali s okupatorom. Ove čistke bile su deo šire akcije likvidacije političkih neprijatelja i eliminacije lokalne elite koja je smatrana pretnjom novoj vlasti. Žrtve: 1.500–3.000; Izvršioci: 14. srpska brigada, lokalne jedinice OZNE; Zapovednik: Dragoslav Draža Petrović.
- Južna Srbija (decembar 1944 - mart 1945): u Nišu, Leskovcu i Vranju, zabeležene su čistke tokom i nakon partizanskog zauzimanja ovih gradova. Civili, bivši pripadnici četničkog pokreta i simpatizeri streljani su masovno, a mnogi su internirani u logore ili zatvoreni bez sudskog postupka. Žrtve: 3.000–5.000. Izvršioci: 21. divizija NOVJ, lokalne jedinice OZNE; Zapovednik: Danilo Lekić.
- Zločini u Ljevča Polju (Zapadna Bosna, april 1945.) U završnim operacijama partizanske snage su porazile četničke formacije u Ljevča Polju, a zatim sprovele masovna pogubljenja zarobljenih četnika i njihovih simpatizera. Žrtve: Oko 5.000 - 7.000 (ugl. zarobljeni četnici i civili). Izvršioci: 3. armija JA i lokalne partizanske jedinice. Zapovednici: Kosta Nađ (komandant 3. armije JA), Pero Kosorić (komandant partizanskih snaga u Bosni).
- Egzekucije u Hudoj Jami (Slovenija; maj 1945) Jedan od najpoznatijih slučajeva masovne egzekucije, ugl. civila i vojnika zarobljenih nakon kapitulacije: svi su bačeni u rudaničke jame, mnogi i živi zatrpani. Žrtve: oko 3.000 - 5.000. Izvršioci: jedinice KNOJ-a i OZNA. Zapovednici: Aleksandar Ranković (šef OZNA-e), Ivan Maček - Matija (komandant slovenačkog KNOJ-a)
- Blajburški masakr i Križni put (Austrija i Hrvatska; maj, jun 1945): Nakon kapitulacije Nemačke i povlačenja nemačkih, ustaških, domobranskih i četnikih snaga prema Austriji, britanske snage su predale veliki broj zarobljenih pripadnika ovih formacija partizanima. U narednim mesecima, na hiljade civila i bivših vojnika ubijeno je tokom marševa smrti i masovnih egzekucija. Žrtve: procene veoma variraju, od 40.000 do 60.000, uključujući veliki broj civila. (v. Dodatak II) Izvršioci: 1. i 3. armije JA, Slovenačka 14. divizija, 17. divizija, i 18. divizija. Zapovednici: Aleksandar Ranković (šef OZNA-e koja je upravljala likvidacijama), Koča Popović (komandant 1. armije JA), Kosta Nađ (komandant 3. armije JA).
- Masakri u Kočevskom Rogu, Slovenija (maj, jun 1945): Po završetku rata, veliki broj zarobljenih ustaša i četnika, ali i civila, deportovani u područje Kočevskog Roga gde sprovođene masovne egzekucije. Žrtve su ubijane bez suđenja i bacane u masovne grobnice u šumama. Žrtve: Između 10.000 – 12.000. Izvršioci: Korpus narodne odbrane Jugoslavije (KNOJ) i Odeljenje za zaštitu naroda (OZNA). Zapovednici: Aleksandar Ranković (šef OZNA-e), Ivan Maček Matija (komandant slovenačkog KNOJ-a).
- Istra i zapadna Hrvatska (jun–jul 1945): U Pazinu, Poreču, Rovinju i okolini izvršena su streljanja civila pod optužbom saradnje sa ustašama ili Italijanima. Žrtve: 2.000–4.000. Izvršioci: 43. istarska divizija, lokalne jedinice OZNE; Zapovednik: Frano Vrančić.
- Dalmacija (oktobar 1944 - mart 1945): U Zadaru, Splitu, Šibeniku, Dalmatinskoj zagori i okolnim selima partizani su izvršili streljanja civila pod optužbom saradnje sa ustašama ili Italijanima. Žrtve: 1.000–2.500. Izvršioci: 9. dalmatinska divizija NOVJ, lokalne jedinice OZNE; Zapovednik: Pavle Jakšić.
- Crna Gora (novembar 1944 – februar 1945) U Kolašinu, Cetinju, Nikšiću i okolnim selima partizani su izvršili streljanja civila pod optužbom saradnje sa ustašama ili Italijanima. Žrtve: 1.500–3.000. Izvršioci: 2. udarna divizija NOVJ; Zapovednik: Peko Dapčević.
- Bosna i Hercegovina (mart – maj 1945) U Sarajevu, Mostaru i okolini izvršena streljanja civila pod optužbom saradnje sa ustašama ili četnicima. Žrtve: 3.000 – 5.000 većinom civili. Izvršioci: 29. hercegovačka divizija, lokalne jedinice OZNE. Zapovednik: Petar Drapšin.
- Srem (oktobar 1944 – april 1945) U Somboru, Subotici i na Sremskom frontu izvršena su streljanja civila pod optužbom saradnje sa neprijateljem. Žrtve: 4.000 – 6. 000 (Ovde je reč samo o civilnim žrtvama koje su streljali partizani a ne o vojnim žrtvama na Sremskom frontu). Izvršioci: 36. vojvođanska divizija, lokalne jedinice OZNE. Zapovednik: Kosta Nađ.
Zaključak 1: Posleratne „čistke“ na teritoriji Jugoslavije bile su deo šireg plana obračuna sa stvarnim i potencijalnim protivnicima nove komunističke vlasti. Procene variraju, ali istoričari smatraju da je tokom čistki u Srbiji, neposredno nakon rata, stradalo između 45.000 i 65.000 ljudi, dok se broj stradalih u čistkama van Srbije (ugl. u BiH, Hrvatskoj i Sloveniji) procenjuje na 55.000–75.000, što ukupno iznosi 100.000 – 140.000 ljudi. U većini slučajeva egzekucije su vršene bez suđenja ili uz minimalne pravne procedure, na zabačenim mestima, rudničkim kopovima ili mestima na kojima su kasnije podizane fabrike, škole i drugi objekti. Sve to je dovelo do dubokih podela u posleratnom društvu i dugoročnih posledica po istorijsko sećanje.
Zaključak 2: Događaji navedeni u tačkama 3) i 4) predstavljaju najpoznatije i najveće zločine partizana u okviru konteksta rata, revolucije i posleratnih čistki. Dokumenti svedoče da je Srbija neposledno posle rata podnela najveće žrve od strane partizana, a porazna je činjenica da su najveće ratne i posleratne masakre u Srbiji sproveli sami Srbi-komunisti poreklom van Srbije, koji su činili većinu u partizanskoj vojsci (v. Dodatak I: indeks etno-zastupljenosti u NOV). Ovi obračuni nisu bili etnički motivisani već su bili deo borbe za vlast, gde su komunisti eliminisali protivnike bez obzira na nacionalnost i etničko poreklo. To ukazuje na brutalnost grašanskog rata i sukoba unutar vlastite etničke zajednice u cilju sticanja i učvršćenja moći.
Zaključak 3: Iako procene srpskih civilnih žrtava i zarobljenih vojnika značajno variraju, samo žrtve pale od srpske ruke (navedene tačke 1-4) ukazuju na cifru od 120.000 do 140.000 ljudi [60.000 - 80.000 pod Nedićem, 10.000 - 15.000 u partizanskim egzekucijama tokom rata, 45.000 do 65.000 tokom posleratnih čistki] U ove cifre nisu uključene vojne žrtve na frontovima i u svim vojskama, poginuli u savezničkim bombardovanjima (10.000-20.000), kao i deportovani u logore u Nemačku, a niti žrtve od strane ustaša. Sve to ukazuju na složenost ratnog konteksta, u kojem su Srbi bili i žrtve ali i sopstveni egzekutori. Činjenica je da su, u II sv. ratu Srbi trpeli agresiju i represiju, ali su u i sami sprovodili akcije koje su uključivale masovne zločine i egzekucije prema drugim narodima ali pre svega prema sopstvenom narodu. U tom smislu, premda je Srbija zaista pretrpela ogromna stradanja i gubitke, mit o “srpskoj nevinosti” kao nacionalnoj osobini nije potvrđen istorijskim činjenicama. Naprotiv. Taj mit često zanemaruje kompleksnu ulogu Srba kao subjekata istorijskih dešavanja, čime stvara jednostranu sliku koja je više slika traume kolektivnog identiteta nego slika istorijske realnosti.
DODATAK I:
Žrtve tokom Drugog sv. rata u Jugoslaviji
Prema zvaničnom izveštaju od 26. maja 1945, Jugoslavija je u Drugom sv. ratu izgubila 1.685.000 ljudi, odnosno 1.706.000 prema izveštaju podnetom Internacionalnoj komisiji za ratne reparacije u Parizu, 1946. U istom izveštaju se tvrdilo da je 75% stradalih žrtve nacističkih streljanja i logora smrti.
Na zahtev vlade SR Nemačke 1964, Savezni zavod za statistiku u Beogradu obnovio istraživanje i došao do podataka da su ukupni demografski gubici (žrtve rata plus staradali od gladi, emigranti, pad nataliteta i dr.) 2.056.510, dok je broj poginulih oko 1,100.000. Kasniji istraživači utvrdili su da tačan broj iznosi 1.014.000 (po Kočoviću), odnosno 1.027.000 (po Žerjaviću). Premda su se autori služili različitim metodama, Kočović demografskom a Žerjavić dokumentarnom, podaci do kojih su došli se u velikoj meri poklapaju.
Nacionalnost Kočović (1985) Žerjavić (1989) Poimenično
Srbi 487.000 530.000 346.740
Hrvati 207.000 192.000 83.257
Muslimani 86.000 103.000 32.300
Crnogorci 50.000 20.000 42.027
Slovenci 32.000 42.000 16.276
Makedonci 7.000 6.000 -
Jevreji/ Romi 60.000/85.000 57.000/77.000 45.000/ 31.723
Ukupno 1.014.000 1.027.000 597.323
Ove rezultate je potvrdio i Vladeta Vučkovič koji je za vladu SFRJ 1964. izradio novi izveštaj o žrtvama i došao do zakljuička da su prvobitne cifre predstavljale „demografske gubitke“ a ne „žrtve rata“. U javnosti je ta cifra „postala jedan mit koji se, gotovo neokrnjen, održao sve do urušavnja komunističkog režima u Jugoslaviji, krajem osamdesetih godina“ a podaci o tome su podvedeni pod kategoriju „vojne tajne“. A kao žrtve komunističkog terora od 1945-1948, Kočović navodi cifru od 285.000.
Po uzrocima stradanja Kočović i Žervajić se uglavnom slažu u sledećem:
Civilne žrtve 500.000 – 600.000
Vojne žrtve u svim formacijama 400.000 – 430.000
Nemačke represalije 80.000 - 100.000
Logori 40.000-50.000 (Beograd), 80.000 – 100.000 (Jasenovac)
Najbolnija i najdublja tragedija Drugog sv. rata u Jugoslaviji leži u činjenici da su, u vrtlogu okupacije, otpora i borbe za vlast, živote izgubili pretežno Jugosloveni, ali od ruku samih Jugoslovena, čime su rane rata postale bolnije i trajno obeležile duh naroda i zajedničku sudbinu buduće države. Ili kao što kaže britanski istoričar Noel Malcolm, u svojoj knjizi Bosnia: A Short History (1994):
„Kad se govori o ukupnom broju žrtava u Jugoslaviji u te četiri užasne godine, nemoguće je razmrsiti sve te niti. Ipak, jasno je da je najmanje milion ljudi izgubilo živote, a verovatno su većina njih bili Jugosloveni koje su pobili sami Jugosloveni” (Noel, 1994).
DODATAK II
Indeks etno-zastupljenosti u NOV 1941-1945.
Tokom Drugog sv. rata etnički sastav Titove narodno oslobodilačke vojske (NOV) u Jugoslaviji je varirao. U početku rata ogromnu većinu je činio bio Srpski živalj ali tokom ratnih godina, posebno nakon Kapitulacije Italije 1943., partizanima su prilazile sve veće grupe ne-srpskog stanovništva. Prema procenama Srbi su činili preko 80% sastava NOV 1941, dok je na kraju rata 1945 indeks etno-zastupljenosti bio sledeći:
Srbi: 55-60%
Hrvati: 20-30%
Slovenci: 10-15%
Muslimani (Bošnjaci): 5-7%
Ostali (Makedonci, Crnogorci, Jevreji, itd.): 3-5%
Područja iz kojih je najveći deo Srba odlazio u partizane bila su ona pogođena nasiljem i represijom od strane okupacionih snaga i kolaboracionista, kao i iz područja gde su Srbi činili većinu. Srpsko stanovništvo u ovim krajevima bilo je izloženo represiji koju su sprovodili okupatori, kolaboracionistički režimi ali i sami partizani, tako da je partizanski pokret za mnoge Srbe postao utočište. Srbi u partizanskim jedinicama bili su prvenstveno iz sledećih krajeva: 1) BiH – Srbi iz ruralnih područja činili su veliki deo partizanskog pokreta, jer su trpeli snažnu represiju pod ustaškim režimom NDH. Mnogi su se priključili partizanima kako bi se zaštitili od genocida i etničkog čišćenja; 2) Hrvatska Krajina i Dalmacija – Srbi iz Krajine, Like, Korduna, Banije i Dalmacije, koji su živeli na teritorijama koje su takođe bile i pod NDH, priključili su se partizanima zbog sličnih razloga kao i Srbi iz BiH; 3) Srbija – U početnim fazama rata, partizanski pokret u Srbiji bio je vrlo ograničen. Tek nakon italijanske kapitulacije 1943. partizanski pokret je postao značajniji u zapadnoj Srbiji, Šumadiji i Sandžaku. 4) Crna Gora – Srbi i Crnogorci iz Crne Gore činili su značajan deo partizanskog pokreta, posebno u prvim fazama rata.
Titovi generali 1945: Do kraja Drugog sv. rata 1945, Titova vojska, odnosno NOVJ, imala je oko 50 generala. Među njima Srbi su činili 70%, dok su Crnogorci činili 15%, što znači da je svega oko 15% bilo ne srpsko-crnogorskih generala. Oni su zauzimali ključne pozicije u vojnom i političkom vrhu posleratne Jugoslavije. Od dvanaest najznačajnijih Titovih generala deset su bili Srbi ili Crnogorci a samo su dva Hrvati (Ivan Gošnjak i Vicko Krstulović). (General koji je predložio oslobađanje Jasenovca bio je upravo Vicko Krstulović a sprečili su ga Vladimir Bakarić, Hebang i Krajačić, te je ta akcija odložena za 10 dana).
Koča Popović: Načel. Generalštaba, ministar spoljnih poslova FNRJ Aleksandar Ranković: Potpredsed. FNRJ, ministar SUP-a, šef UDBE Milovan Đilas: Potpredsednik vlade FNRJ
Peko Dapčević: Načelnik Generalštaba JNA
Kosta Nađ: Komandant JNA za Vojvodinu
Arso Jovanović: Prvi načelnik Generalštaba NOVJ.
Veljko Vlahović: Predsednik savezne skupštine
Slobodan Penezić Krcun: Predsednik vlade Srbije
Svetozar Vukmanović Tempo: Predsednik SIV-a (vlada SFRJ) Petar Drapšin: (preminuo 1945)
Ivan Gošnjak: Zamenik načel. Generalšt. NOVJ, ministar odbr. FNRJ Vicko Krstulović: Predsednik Sabora Hrvatske
DODATAK III
Milovan Đilas: Iz intervjua britanskom časopisu Encounter Decembar 1979.
[…]
Encounter: Da li je prisilni povratak 20 do 40.000 Jugoslovena bio ispravan?
Đilas: Većina ljudi koje su Britanci prisilno vratili iz Austrije bili su obični seljaci. Nisu nikoga ubili. Nisu bili ni ustaše ni slovenski domobrani. Jedini njihov zločin bio je strah pred komunizmom i glasine o komunistima. Njihova jedini motiv da napuste zemlju bila je panika. Da su nam Britanci predali „kvislinške“ vođe poput Nedića i policijske agente koji su zajedno s nacistima mučili i ubijali ljude, ili su to sami radili, ne bi se postavljalo pitanje moralnosti britanskog postupka…
Encounter: Bilo ih je oko 40-50.000?
Đilas: Mislim da ih nije bilo toliko jer su mnogi četnici i simpatizeri četnika uhvaćeni na jugoslavenskom tlu – pre nego što su imali šanse za beg u Austriju. Ali Britanci su sigurno imali nekih 20-30.000 u svojim rukama. To je stvarno velik broj, a bili su tu i Rusi – Kozaci i Vlasovljevi ljudi – koje su Britanci takođe vratili. Neke u direktnu smrt, neke u lagano umiranje u sovjetskim logorima.
[…]
Encounter: Iznenađuje me da čujem to što vi kažete da SSSR, bliski saveznik vaše vlade i Zapada u ratu protiv nacističke Nemačke, nije imao legitimitet 1945. godine. Je li vaša vlada bila legitimna?
Đilas: Još manje! Mi smo bili jedna sasvim nova, sirova revolucionarna snaga bez pravo izabranog vodstva, bez sudova i svega ostaloga. Ustvari, mi smo još u 1945. godini zatvarali ljude nasumce, bilo iz političkih razloga ili zbog bilo čega što smo mi smatrali krivicom.
Encounter: […] No, jeste li i 1945. mislili da su Britanci bili zavedeni u vezi povratka vaših izbeglica?
Đilas: […] Britanci su napravili ogromnu grešku što su vratili te ljude nazad preko granice, isto kao što smo i mi napravili još veću grešku što smo ih sve poubijali…
Encounter: Moj stav je da se masovna strijeljanja nisu mogla izvršiti bez izravne Titove naredbe?
Đilas: Je li Tito dao za to direktno naređenje ili ne, to niko ne zna, ali je sigurno to da je on bio za jedno radikalno rešenje iz pragmatičnih razloga isto kao što su Britanci imali pragmatične razloge da vrate izbeglice.
[…]
Encounter: Osporava li taj nedostatak britansku demokratiju? […]
Đilas: […] Napokon, u Britaniji je, iako s velikim zakašnjenjem, istina ipak izašla na videlo. U Jugoslaviji i SSSR-u još uvijek je zabranjeno govoriti o tim temama.
DEO LITERATURE:
- Tomasevich, J. (1975). The Chetniks: War and politics in Serbia. Stanford University Press.
- Bašić, M. (2005). Genocid nad muslimanima 1941–1945: Zbornik dokumenata i izjava. Sarajevo:
- El-Kalem. Dedijer, V., & Miletić, A. (1990). Genocid nad Muslimanima 1941–1945. Sarajevo: Svjetlost.
- Rakočević, N. (1985). Rat i ratni zločini četnika u Crnoj Gori: 1941–1945. Titograd: Univerzitetska riječ.
- Milazzo, M. J. (1975). The Chetnik movement and the Yugoslav resistance. Johns Hopkins University Press;
- Tomašević, J. (1975) War and revolution in Yugoslavia, 1941-1945: The Chetniks. Stanford University Press;
- Dedijer, V. (1992). Jasenovac - jugoslovenski Aušvic i Vatikan: Hrvatski pokolj Srba u Drugom svetskom ratu. Prometheus Books;
- Hoare, M. A. (2006). Genocide and resistance in Hitler's Bosnia: The Partisans and the Chetniks, 1941-1943. Oxford University Press;
- Pavlowitch, S. K. (2008). Hitler's new disorder: The Second World War in Yugoslavia. Columbia University Press;
- Dulić, T. (2005). Utopias of nation: Local mass killing in Bosnia and Herzegovina, 1941-42. Uppsala University;
- Vojinović, M. (1986). Četnički pokret u Drugom svetskom ratu. Izdavačka kuća Matice srpske;
- Malcolm, N. (1994). Bosnia: A short history. New York University Press;
-
Dimić, L. (1998). Istorija Jugoslavije. Zavod za udžbenike i nastavna sredstva
- Tomasevich, Jozo (2001). War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945: Occupation and Collaboration. Stanford, CA: Stanford University Press;
- Roberts, Walter R. (1987) The Chetniks: War and Politics in Yugoslavia, 1941–1945. Stanford Uni. Press;
- Dedijer, Vladimir, i Života Miletić. Genocide over Muslims, 1941–1945. Belgrade: U
- Pajović, M. (1977). Pavle Đurišić: Kontroverzni četnički vojvoda. Cetinje: Obod.
Tomasevich, J. (1975). The Chetniks: War and Politics in Yugoslavia, 1941-1945. Stanford Uni. Press. - Tomasevich, Jozo. (1975) War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945: The Chetniks. Stanford, CA: Stanford University Press;
Tomasevich, Jozo (2001). War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945: Occupation and Collaboration. Stanford, CA: Stanford University Press;
Roberts, Walter R. (1987) The Chetniks: War and Politics in Yugoslavia, 1941–1945. Stanford Uni. Press;
Dedijer, Vladimir, i Života Miletić. Genocide over Muslims, 1941–1945. Belgrade: Uni. of Belgrade Press, 1989. - Đokić, S. (1995). Srem u ratu i revoluciji 1941–1945. Novi Sad: Matica srpska.;
Popović, R. (1997). Sremski front: Istorijska analiza. Beograd: Institut za savremenu istoriju. - Miletić, A. (1988). Vojvodina u borbi za slobodu i socijalizam: Dokumenta o masovnim streljanjima u Vojvodini 1944–1945. Novi Sad: Matica vojvođanska.;
Ilić, J. (2000). Stradanja u Vojvodini posle oslobođenja 1944–1945. Sombor: Narodna knjiga. - II Svetski rat: Partizanske čistke u novoj Jugoslaviji
- Dedijer, V. (1951). Dnevnik. Beograd: Prosveta; Vojno-istorijski institut JNA. (1958).
Vojna enciklopedija (Vol. 1-10). Beograd: Vojno-istorijski institut;
Popović, J. (1983). Srbi u partizanskom pokretu 1941-1945. Beograd: Narodna knjiga;
Vlahović, V. (1972). Partizanski pokret u Jugoslaviji. Beograd: Komunist; Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilačkom ratu naroda Jugoslavije (1963) Beograd: Vojno-istorijski institut;
Đilas, M. (1977). Rat. Beograd: Književne novine;
Radonjić, R. (1981). Nacionalno pitanje u Jugoslaviji 1941-1945. Beograd: Nolit. - Ferenc, M. (2005). Kočevski Rog: Bunkerji, jame, morišča: Prispevek k razumevanju povojnih pobojev. Društvo za raziskovanje zgodovine.
- Repe, B. (2002). Povojni poboji v Sloveniji: Perspektiva slovenske zgodovine. Založba Modrijan.
- Kočović Bogoljub: Žrtve Drugog svetskog rata u Jugoslaviji, „Naše delo”, London 1985; drugo izdanje, Svjetlost, Sarajevo, 1990.
- Žerjavić Vladimir: Gubici stanovništva Jugoslavije u Drugom svjetskom ratu, Jugoslovensko Viktimološko društvo, Zagreb, 1989, 191.
- Savremena istraživanja, uključujući radove Muzeja žrtava genocida u Beogradu i Spomen-područja Jasenovac, sugerišu brojke koje se kreću između 80.000 i 100.000 žrtava. D. Cvetković I Ivo Goldstein potvrđuju 83.000 imena žrtava. Holocaust Memorial Museum daje cifru između 77 – 99.000.
Нема коментара:
Постави коментар